INTERVIEW MET PSYCHIATER KRISTIAAN PLASMANS OVER INTUÏTIE

Donderdagmiddag 4 mei kom ik aan bij de Vereniging Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg Antwerpen (VAGGA). Ik heb een afspraak met dr. Kristiaan Plasmans die als psychiater verbonden is aan RC de Keerkring, VAGGA en PZ Bethanië. We ontmoeten elkaar naar aanleiding van het boek ‘De intuïtie van de psychiater’, het afgelopen jaar verschenen boek waarvan hij co-auteur is. Ik vind het een lezenswaardig boek. Het spreekt me aan in het pleidooi om de patiënt met een open blik tegemoet te treden, om naast de ander te gaan staan in een gezamenlijke zoektocht. We praten door over mede-menselijkheid, het buikgevoel en de tussenruimte: een plek van stilte en vertragen. Eerst schetst Plasmans kort zijn persoonlijke achtergrond. Dit als het raamwerk voor het boek. Vervolgens gaat hij in op de hoofdlijnen van het boek. Daarna nemen we wat van mijn vragen door en sluiten we af met een gedicht en een citaat van een andere psychiater.

Plasmans begint met een schets van zijn eigen pad. Dit is namelijk belangrijk als achtergrond voor het boek. Hij is eerst als systeemtherapeut opgeleid in Brugge. In deze studie wordt de nadruk gelegd op familietherapie: het is een sterk contextuele benadering. In dit postmoderne discours wordt niet langer op het zelf gefocust, maar op relaties. Mens en maatschappij worden gezien als sterk verweven. De eigenheid van de mens wordt betwijfeld. Er is sprake van een oplossingsgericht kader met een nadruk op de eigen sterktes en herstelmogelijkheden van de mens.

Vervolgens werkt Plasmans in een meer psychoanalytische setting. Hierbij lag de focus op persoonlijkheidsproblemen, die vaak een oorsprong hebben in de hechting. Ondermeer verwaarlozing en mishandeling vormen vaak een thema in deze problematieken. Hier ervaart hij juist meer nood aan een theorie rond de ontwikkeling van het zelf. Dit vindt hij dan bij de mentalisatietheorie en de belichaamde cognitie: de affectieve neurowetenschappen. Dit gaat in op hoe de mens gebouwd is op rudimentair niveau. Het kernzelf speelt hier een belangrijke rol. Oftewel, hij is zowel gevormd door de contextuele benadering als een benadering met oog voor het zelf.

Tegen deze achtergrond heeft hij aan het boek gewerkt. Hij is voor dit project een twee jaar in Noorwegen met zijn gezin geweest. Hij vertrok met een 100 boeken en keerde terug met een basis manuscript. Terug in België heeft hij het boek afgerond. Het gaat in op een subjecttheorie: een theorie over hoe de mens is opgebouwd of tot wasdom komt. Enerzijds is er sprake van een kernzelf dat automatisch werkt en anderzijds is er het autobiografische zelf, dat grip kan krijgen op het kernzelf. Daarnaast schrijft hij over lichaamsgerichte therapeutische methodieken en over gevoelde betekenis (the felt sense). Hij benadert dit  vanuit de experiëntiële of ervaringsgerichte psychotherapie. Hier is focussen, het gericht luisteren naar deze gevoelde betekenissen, van primair belang en speelt kwetsbaarheid een rol. De structuur van het boek is uiteindelijk wisselend tussen theorie en praktijkvoorbeelden.

Na deze kadering van het boek bespreken we enkele vragen. Ik stel de vraag of we de intuïtie kunnen plaatsen in het dualistische beeld van hoofd-hart, gevoel-verstand, affect-intellect? Plasmans stelt dat deze tegenstellingen weliswaar pogen zaken te verhelderen, terwijl er wat hem betreft steeds sprake is van een interactie tussen beide delen. Hij staat dan ook een meer holistische mensbeeld voor. Wel kunnen mensen zich door bewustwording van bepaalde gevoelens of ervaringen sterker worden.

Vervolgens vraag ik hem of het boek gaat om een gevoeligheid en openheid voor het levensverhaal van ieder mens. Plasmans geeft aan dat dit zonder meer het geval is. Het levensverhaal doet er toe. Voor hem is de verhouding tussen ‘ik’ en ‘de ander’ een belangrijk aanknopingspunt. In therapie kan hier eerst indirect over verteld worden via verhalen. Het beluisteren en benoemen is dan van belang, maar ook evengoed en juist is het stil staan en stil zijn bij het spreken van de patiënt cruciaal. Dit kan weliswaar ongemakkelijk zijn, maar dit vertragen en aanhaken bij het verhaal van de patiënt is wezenlijk. Binnen de narratieve therapie is de kracht van verhalen het uitgangspunt. Het laat toe de mens, als een verhaal, te schrijven en herschrijven. Via verhalen van anderen, en dit kan zelfs gaan over film en literatuur, wordt een nieuw perspectief aangereikt. Soms kan dit leiden tot een levensveranderend inzicht.

Dan laat ik hem het volgende gedicht van Gerrit Achterberg lezen.

Psychiater

 

Leg uw ge-‘weten’ bij mij aan

als thermometer, blijf niet staan

op een verschil van zeven meter

met de normaal.

‘Morgen gaat het beter, beter, beter…’

en laat mij weer naar huis toe gaan

 

Je kunt nog beter henengaan

en haal voor zeven gulden aether;

of doe iets door het middagmaal.

‘En trek je van de zaak niets aan.’

Ik ben misschien allang vergeten,

dat ik nog altijd moet bestaan.

 

Hij ziet inderdaad een tendens in de hulpverlening om eerst labels te plakken en vervolgens een plan hierop te maken. Het evidence-based denken kent ook een opmars in België. Echter, wat hem betreft is aanwezigheid en verbinding van wezenlijk belang. Tegelijk blijft er een verschil tussen psychiater en patiënt. Van de psychiater wordt wel degelijk verwacht en gevraagd dat hij of zij een tegenover biedt. De patiënt wil zijn verhaal vertellen en de zorg van psychiater is om te luisteren, aan te haken en door te vragen.  Binnen het herstelgerichte denken blijven afstand en nabijheid overeind staan, maar het gaat ook om aanwezig zijn en het laten gebeuren in kwetsbaarheid.

Vervolgens vraag ik Plasmans te reageren op een gedicht van de Engelse metafysische dichter John Donne (1572-1631).

Niemand is een eiland

 

 

Niemand is een eiland

Niemand staat alleen

Iedereen maakt deel uit van het vasteland,

Een deel van het geheel.

Als een aardkluit wordt weggespoeld door de zee

wordt Europa minder.

Ook als het een uitsteeksel was

Ook als het een een landhuis van vrienden was

Of van jezelf

Ieder mens’ dood maakt mij minder

Omdat ik betrokken ben op de mensheid

Laat me daarom nooit weten voor wie de kerkklok luidt

Die luidt voor jou.

 

Ik lees hierin het aspect van medemenselijkheid. Wat Plasmans betreft is er inderdaad zoiets als een natuurlijke menselijke verbondenheid. Het menselijk contact dwingt iets af. Hij weet zich hierin geïnspireerd door Levinas’ filosofie van het gelaat. Het gelaat doet een oneindig appel op onze menselijke verantwoordelijkheid. Hierdoor komen we bij de vluchteling terecht. Plasmans spreekt regelmatig vluchtelingen. Het is juist in deze gesprekken dat hij zich het meest machteloos voelt.

 

Ik sluit af met een afbeelding van de Poolse kunstenaar Kaziemierz Cycon (1931-2004). Deze figuur spreek mij sterk aan. Enerzijds lijkt de terugkerende figuur in de werken van de Poolse kunstenaar weg te duiken voor de toeschouwer, en deze tegelijkertijd toch te willen aankijken en te speuren naar zijn of haar reactie: kijken, zonder gezien te worden. In de houding van de figuren sluimert een vage sfeer van schuld en schaamte. Maar anderzijds is ook de tegenovergestelde interpretatie mogelijk: de figuur duikt niet weg, maar recht de rug. Cycons reeks toont een aarzelende dynamiek en pauzeert de figuren op een onbeslist moment en breekbaar interval (bron: museum Dr. Guislain). Plasmans herkent dit drempelmoment in het therapeutisch contact. Zowel de patiënt als de psychiater zijn hierin kwetsbaar. Een authentiek en eigen menselijk handelen is belangrijk.

 

We praten nog wat na, ook over wat er in een gesprek kan gebeuren. Dat je soms dingen zegt, die je niet van plan was. Dat je tot inzicht kunt komen tijdens het praten. Kortom, het is een boeiend gesprek, met stof tot nadenken. Ook binnen de leesinitiatieven is het luisteren en aanhaken van belang. Soms is stilte geboden, maar soms ook doorvragen. Een moedig, authentiek handelen is leidend hierin, en het besef dat je er niet alleen voor staat.

 

Kristiaan Plasmans & Geert Van Asten. De intuïtie van de psychiater. Een pleidooi voor stille signalen in therapie. Lannoo, Tielt, 2016.

 

(Jan Van den Brink)

Doctoraat Reading Suffering van Emy Koopman – een leesverslag

Doctoraat Reading Suffering van Emy Koopman – een leesverslag

Schrijver en onderzoeker Emy Koopman (1985) (wiens debuutroman Orewoet dit jaar op de longlist van de Fintro Literatuurprijs stond), heeft een boeiende doctoraalstudie geschreven. Het gaat over de vraag waarom mensen lezen over het lijden van anderen en welk effect dit op hen heeft. De titel is ‘Reading Suffering[1]’ of ‘Lezen over Lijden’ met als ondertitel: ‘Een empirisch onderzoek naar empathie en reflectie in reactie op literaire verhalen’.

Inhoudelijk

De Griekse filosoof Aristoteles (384-322 vC) schrijft al in zijn Poetica dat het theater zowel angst als medelijden opwekt bij het publiek. Het zou hiermee catharsis bewerkstelligen, ofwel een louterend effect hebben. In het algemeen wordt er geloofd dat literaire werken empathie zou bevorderen en tot reflectie zou leiden. Lezen zou zelfs leiden tot socialer gedrag.

Dit heeft Emy Koopman nader onderzocht. Ze vertrekt vanuit twee wijzen van lijden die regelmatig terugkomen in de hedendaagse literatuur, namelijk depressie en rouw. In de eerste plaats heeft ze gezocht naar de hoofdmotieven van lezers om over lijden te lezen. Ze concludeert dat men over lijden leest omdat men een ’emotionele en betekenisvolle ervaring’ lijkt na te streven. Verhalen over lijden zijn betekenisvol omdat ze woorden geven aan en inzichten overdragen over ervaringen die lezers weliswaar zelf nog niet hebben gehad en mogelijk nooit zullen hebben, maar die deel uitmaken van wat het betekent om mens te zijn.

Daarnaast heeft ze uitgezocht in welke mate het lezen van narratieve teksten over lijden emotionele reacties tijdens het lezen zelf, reflectie en empathie voor anderen en sociaal gedrag opwekt. Het meevoelen met een personage lijkt ertoe te kunnen leiden dat mensen meer begrip ontwikkelen voor een mensen in een vergelijkbare situatie, en het meevoelen met een personage kan aanzetten tot reflectie. Daarbij leidt het lezen van romans over depressie inderdaad tot een breder begrip voor depressieve mensen, vooral dan wanneer er zowel sterke narratieve als esthetische emoties worden opgewekt. Daarnaast werd helder dat ook als er geen sprake is van identificatie, onverwachte stilistische kenmerken er alsnog voor kunnen zorgen dat lezers gaan invoelen en reflecteren.

Verder gaat Koopman in op in hoeverre persoonlijke ervaringen van de lezer in de tweede vraag een rol spelen. Persoonlijke ervaring, zo blijkt, heeft een effect op sociaal gedrag bij het lezen over depressie, maar niet bij rouw.

Voor ons als lezers

Persoonlijke ervaringen zijn dus van belang, maar ook zonder deze kan literatuur ons raken en empathie bij ons los maken. Literatuur maakt dus zaken in ons mensen los en maakt ons bewust van ons mens-zijn.

Last but not least, Koopman zelf stelt al dat dit onderzoek de suggestie wekt dat we zouden kunnen voorspellen onder welke omstandigheden het lezen van literatuur tot empathische en reflectieve reacties zou leiden. Ze onderstreept echter dat dit nooit te voorspellen is en, vooral, dat we dat nooit zouden moeten willen. Literatuur heeft juist betekenis in haar meerduidigheid en gelaagdheid. Verrassing is het hoofdeffect. Het blijft echter waardevol om te zoeken naar wat de impact van literatuur is. Daarbij valt literatuur niet enkel terug te brengen tot haar sociale nut. Immers, zo besluit ik met haar, literatuur kan juist ook verontrustend en schandalig zijn, een vrijplaats voor onze gedachtes en gevoelens, en het is van het grootste belang dat dit overeind blijft.

Ik denk dat dit ook van belang is voor de leesgroepen. Dit zijn immers juist ook vrijplaatsen waar mensen, onafhankelijk van hun ervaringen kunnen deelnemen, maar waar onze ervaringen betekenisvol zijn en betekenis krijgen.

Reactie Emy Koopman

Ik vraag Emy zelf of ze door haar onderzoek naar literatuur en empathie anders is gaan lezen. Ze vertelt me: “Ik ben door mijn lezersonderzoek naar literatuur en empathie niet anders gaan lezen. Hiervoor had ik (naast een studie Psychologie) al wel de studie Literatuurwetenschap in Utrecht gedaan, inclusief een tweejarige onderzoeksmaster. Dankzij Literatuurwetenschap kan ik technisch kijken naar teksten, maar ik doe dat eerlijk gezegd zelden als ik in mijn vrije tijd een roman lees. Alleen als een tekst mij zeer positief of juist negatief opvalt, probeer ik na te gaan hoe dat komt. Dit ben ik de afgelopen paar jaar meer gaan doen. Dat kwam echter niet door mijn lezersonderzoek, maar doordat ik zelf een roman aan het schrijven was (Orewoet, net als het proefschrift gepubliceerd in september 2016). Hoe verder ik daarmee kwam, hoe vaker ik ook bleef hangen bij zinnen en scenes van andere schrijvers, met name andere debutanten. Een simpele kwestie van vergelijking: hoe doet hij/zij dit, hoe doe ik dat zelf, wat werkt beter? Beide vormen van lezen vind ik waardevol…”

(Jan van den Brink)

[1]   De doctoraalstudie is te vinden op Koopmans website:  https://emykoopman.wordpress.com/phd-project-reading-suffering-literatuur-en-empathie/

WAT HEBBEN OREWOET EN READING SUFFERING MET ELKAAR GEMEEN? EMY KOOPMAN METER VAN HET LEZERSCOLLECTIEF

Wie is Emy Koopman?

Wie je bent, dat lijkt me voor iedereen een moeilijk te beantwoorden vraag, tenzij je terugvalt op je beroep. Ik houd wel van het idee van Aristoteles dat uit je daden blijkt wie je bent: je bent wat je steeds opnieuw doet. In mijn geval is dat: lezen, schrijven, onderzoeken. Het lezen kwam het eerst (volgens mijn moeder was mijn eerste woordje buiten het mama-papa-spectrum ‘biebiekeek’ – bibliotheek), het schrijven volgde zodra ik een basale kennis van het alfabet bezat, dat uitte zich in dierenverhaaltjes vol fouten. ‘Onderzoek’ klinkt wat hoogdravend, maar als je het ziet als nieuwsgierigheid en dingen uitvogelen, dan gaat het samen met alles wat de moeite waard is – zowel schrijven als lezen kan daar niet zonder.

Twee werken van formaat. Met Orewoet publiceer je in 2016 je debuutroman en sta je al op de longlist van de Fintro Literatuurprijs, met Reading Suffering behaal je in 2016 ook Cum Laude je doctoraat…

 De Fintro-nominatie kwam geheel onverwachts, en ook de cum laude zag ik niet aankomen, dat hoor je pas nadat je het proefschrift hebt verdedigd. Het zijn blijken van erkenning die ik zeer waardeer. Zeker de Fintro-nominatie; die geeft me als beginnend schrijver de moed om te blijven schrijven.

In beide boeken spelen rouw en depressie een rol, maar via een roman onderzoek je zoiets natuurlijk op een heel andere manier dan via een onderzoek naar lezersreacties op teksten. In een proefschrift probeer je algemeen geldige uitspraken te kunnen doen, wetmatigheden te vinden, voorlopige antwoorden op onderzoeksvragen te geven. In een roman probeer je via personages ook grotere, algemenere gevoelens te bekijken, maar zonder enige wetenschappelijke pretentie en zonder expliciete stellingname.

Wie Reading Suffering leest, heeft daarna een idee waarom we droevige boeken lezen en wat literatuur kan doen voor empathie. Met wie Orewoet leest kunnen vele dingen gebeuren – dat is van tevoren moeilijk te voorspellen, zelfs met kennis van lezersreacties. Waarschijnlijk zullen eenzame tieners, babyboomers en moeders van moeilijke pubers zich er meer in herkennen dan andere lezers. Al is herkenning niet noodzakelijk voor een waardevolle leeservaring. Orewoet beantwoordt geen vragen, maar ik hoop wel dat bij het lezen invoelbaar wordt dat de grenzen tussen waanzin en verliefdheid en waanzin en normaliteit vloeibaar zijn en dat lezers gaan nadenken over hun eigen neiging om anderen te romantiseren.

Dank om het meterschap op je te nemen. Wat boeit jou in wat Het Lezerscollectief doet?

Het Lezerscollectief is een geweldig initiatief. Het brengt mensen op een laagdrempelige manier in contact met literatuur en met anderen. Ik mocht een keer meekijken bij de leesgroep van Kristien Van Damme in Dendermonde. Het was mooi om te zien hoe de mensen in die groep aan een kleine passage genoeg hadden om zeer persoonlijke herinneringen te delen, maar hoe ze vervolgens ook weer makkelijk terug te halen waren naar het verhaal. Op die manier vormt een literaire tekst de aanleiding om jezelf en anderen beter te leren kennen. Het biedt daar een kader voor, terwijl je tegelijkertijd prachtige zinnen en goede verhalen hoort. Geen wonder dat het Lezerscollectief zo’n succes is.