BOEKENTIP: Politieke emoties – martha nussbaum

Cobra.be 29/05/2014 

Emoties in de politiek moeten niet worden bestreden, wel integendeel. Politieke ‘liefde’ gaat veel verder dan het koude, matte ‘respect’, vindt Nussbaum. Na de bitse campagne en de moeder van alle verkiezingen is dit brede, boeiende lectuur, ook voor onderhandelaars.

Figaro

“Deze dag van kwelling, van idioterie, van dwaasheid – alleen liefde kan hem doen eindigen in tevredenheid en vreugde”. Dit citaat uit Le Nozze di Figaro van Mozart is het motto van dit boek, en Martha Nussbaum wijdt er zelfs een heel hoofdstuk aan. De leading lady van de politieke filosofie van dit moment gebruikt het voorbeeld om een lans te breken voor het belang van politieke emoties. Een gevaarlijk woord? Welnee, in tegendeel, betoogt Nussbaum. 

Le Nozze di Figaro (en het gelijknamig toneelstuk van Beaumarchais) markeert het einde van het Ancien Régime en is een voorbode van de Franse Revolutie. “De nieuwe orde kan niet stabiel zijn zonder revolutionaire veranderingen in het menselijk hart, met inbegrip van de aanvaarding van nieuwe normen voor mannelijke en vrouwelijke genderrollen”.

Een alternatieve religie

De Franse Revolutie was een cesuur en stelde de nieuwe samenleving en haar machthebbers meteen voor een groot vraagstuk: “Omdat elke succesvolle natie offers moet kunnen vragen voor het algemeen belang, moest bedacht worden hoe je de burgers zonder dwang van de kant van de vorst offervaardig kon maken.” Wat zorgt voor die verbondenheid met de natie, of in de historisch passende terminologie, broederlijkheid? Juist, emoties. Een aantal denkers heeft geprobeerd om die op te wekken middels een nieuwe, burgerlijke religie. Maar dat kwam over als opnieuw te dwingend.

Volksliederen

Martha Nussbaum haalt voorbeelden aan die de menselijke vrijheid niet beknotten, bijvoorbeeld het werk van de begeesterende Indiase auteur, pedagoog, componist, choreograaf, schilder, filosoof, politiek activist en Nobelprijswinnaar RabindranathTagore, die een baanbrekende school stichtte, afstand nam van verstikkende tradities maar het kind niet met het badwater weggooide, en met name oog had voor de creatieve kracht van vrouwen. Tagore schreef de tekst van de volksliederen van twéé landen: India en Bangladesh. Dat van India, ‘Jana Gana Mana’, doet wat denken aan de beroemde rede van Martin Luther King, met mooie natuurbeschrijvingen, opsommingen en herhalingen. Maar tot op de dag van vandaag eisen radicale extreemrechtse hindoes in India een ander volkslied. Tagore is trouwens ook een protagonist in ‘Op de ruïnes van een wereldrijk’ van Pankaj Mishra, genomineerd voor de Groene Watermanprijs dit jaar, een uitstekende geschiedenisles vanuit oosterse ogen.

Liederen, vlaggen, monumenten, politieke redevoeringen zijn allemaal dragers van politieke emoties. Maar ook inspanningen op het gebied van ruimtelijke ordening. Openbare parken, waar mensen van alle slag komen of herdenkingsmonumenten die toelaten dat mensen stilstaan en nadenken. Of zelfs leesclubs waar burgers praten over verschillende standpunten. In het Verenigd Koninkrijk is de Reader Organization actief en in Vlaanderen Het Lezerscollectief. Beiden brengen ze mensen kracht en weerbaarheid bij door samen te lezen. Van Nussbaum leer ik dat zoiets ook de democratie ten goede komt. Lezen is goed voor àlles.

Positieve emoties

Maar wat is de functie van emoties in de politiek? Ten eerste betrokkenheid creëren bij projecten die inspanningen vereisen (van herverdeling tot milieu en defensie). Ten tweede de krachten bedwingen die overal op de loer liggen en bedoeld zijn om het kwetsbare zelf (van individu én natie) te beschermen door zich af te zetten tegen anderen. Die krachten zijn angst, afkeer, vernedering, afgunst, schaamte … en ze kunnen niet alleen mensen, maar ook een politiek bestel te gronde richten. Zelfs een vaak gebruikt en gedevalueerd politiek begrip als ‘respect’ is voor de auteur niet voldoende. Het “zal nooit alle burgers als gelijken kunnen omvatten als het niet gevoed wordt door verbeeldingsvolle betrokkenheid bij het leven van anderen en het besef van hun volledige, gelijke menselijkheid”.

Emoties opwekken en sturen, dat klinkt dirigistisch. Denk aan de Amerikaanse president Bush die de ‘hearts and minds’ van de Iraakse bevolking wou winnen, nou, dat is niet bepaald gelukt. Paternalisme is nu net wat Nussbaum niet wil. Er moet plaats zijn voor een kritische politieke cultuur, voor tegenspraak, zelfrelativering en humor, zonder de fundamentele gehechtheid (liefde) voor de samenleving aan te tasten. De auteur toont overtuigend het verschil aan tussen intolerant patriottisme en de positieve variant ervan, waarbij ze King en Gandhi citeert.

Emoties zijn altijd gevaarlijk”? Die mening is Nussbaum niet toegedaan, en haar boek is een bewijs van het tegendeel. “Helaas zijn de mensen geneigd te vergeten dat voor politieke gelijkheid méér nodig is dan goede wetgeving en een goed beleid. Vaak is minstens zo’n grote rol toebedeeld aan de huizen waarin de mensen wonen, de straten waarover ze lopen, de manier waarop het licht op het gezicht van de ander valt, en een glimp van de groene ruimte die wenkt aan het eind van de straat”. Dat alles noemt ze een “emotioneel klimaat”.

Het streven naar een ‘fatsoenlijke’, menselijke samenleving is het stokpaardje in het oeuvre van Nussbaum (°1947, New York) . Daarbij vraagt ze niet enkel aandacht voor gelijke kansen, maar ook voor gelijke vermogens en vaardigheden (capabilities). Haar werk is doordrenkt van een optimistisch realisme, een welkom tegengif tegen al wie cynisch doet over politiek.

Liefde voor Vlaanderen, België, Europa?

Er zit veel kunst en cultuur in dit boek. Mozart dus, maar ook poëzie van Walt Whitman, Rabindranath Tagore, romanfragmenten, de publieke kunst van Anish Kapoor in Chicago (zijn spiegelsculptuur Cloud Gate in Chicago staat op de cover). De vele voorbeelden leveren een leesbaar, begrijpelijk en didactisch werk op, met veel herhalingen. Nussbaum beperkt zich wel tot de politieke cultuur van de VS en die van India (ze was de partner van de Indiase Nobelprijswinnaar economie Amartya Sen).

Het ware interessant om haar ideeën te vertalen naar de Europese, Belgische, Vlaamse praktijk. Ook daar stelt zich het levensgrote probleem van identificatie met een groter geheel – of in tegendeel, het gebrék aan identificatie, emotie, politieke ‘liefde’. Werk aan de winkel voor politologen.

Kristien Bonneure

 [Politieke emoties. Waarom een rechtvaardige samenleving niet zonder liefde kan van Martha Nussbaum is uitgegeven bij Ambo, Amsterdam, 2014, 430 p]